Lễ hội Tiên Công – Di sản văn hóa độc đáo ở vùng cửa sông Bạch Đằng
Lễ hội Tiên Công – Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia – là một lễ hội xuân đặc sắc diễn ra ở vùng cửa sông Bạch Đằng. Mỗi dịp mùng 5‑7 Tết âm lịch, người dân đảo Hà Nam (Quảng Yên, Quảng Ninh) nô nức hồi hương, cùng tổ chức nghi lễ cầu tổ tiên, mừng thọ và tham gia các trò chơi truyền thống trong không khí ấm áp, chung vui đầu xuân.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Lễ hội bắt đầu từ thế kỷ XVII, gắn liền với truyền thuyết về 17 vị Tiên Công – những người Thăng Long và Nam Định di cư về vùng cửa biển, khai phá, đắp đê lấn biển, lập nên hệ thống làng đảo Hà Nam vào năm 1434.
Năm 1434, hưởng ứng chiếu khuyến dân của vua Lê Thái Tông, 17 vị Tiên Công quê ở vùng Đầm Sét – Đồng Lầm (nay là phường Kim Liên, Hà Nội) đã xuôi thuyền theo sông Hồng đến vùng cửa sông Bạch Đằng, phát hiện vùng đất ven biển có nước ngọt và bắt đầu khai hoang, quai đê lấn biển, lập nên ấp Bồng Lưu – tiền thân của xã Phong Lưu sau này. Nhiều nhóm cư dân khác cũng đến khai phá, hình thành các xã như Trung Bản, Lương Qui, Vị Dương, Hải Triều… Góp công mở đất là 24 vị Tiên Công – phần lớn là nho sĩ, quan lại, thợ thủ công, có người đỗ Quốc Tử Giám sinh, Hiệu sinh.
Từ những mảnh đất đầu tiên chỉ rộng khoảng 100 mẫu, sau gần 40 năm, diện tích canh tác đã lên tới 1.599 mẫu với gần 650 nhân đinh. Trải qua hơn 5 thế kỷ, vùng đất hoang vu ven biển xưa đã trở thành làng đảo Hà Nam trù phú với hơn 9.200 ha đất tự nhiên, hệ thống đê biển kiên cố và hàng trăm ha đầm nước ngọt. Ngày nay, Hà Nam có 8 xã với gần 6 vạn dân, là kết tinh của bao thế hệ cư dân khai phá, để lại một di sản quý báu cả về đất đai lẫn giá trị văn hóa – lịch sử.
Lễ hội mang ý nghĩa tri ân sâu sắc với thế hệ khai canh, khắc sâu truyền thống “uống nước nhớ nguồn” và tạo nên bản sắc cộng đồng riêng biệt cho cư dân miền biển.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Phần lễ
- Ra cỗ họ (mùng 3–4 Tết): Mỗi dòng họ Tiên Công tổ chức lễ mừng thọ tại từ đường, mời cụ thượng (80, 90, 100 tuổi) về cúng tạ tiên tổ, báo tin vui về tuổi thọ được trời phúc
- Mùng 5 Tết: Lễ dâng hương tại miếu Tiên Công chính thức mở rộng ra toàn làng xã
- Mùng 6–7 Tết: Trong ngày chính hội, phần linh thiêng nhất là lễ rước cụ Thượng – những người cao niên trong vùng – trên võng đào để lên miếu làm lễ kính tiên tổ. Đây là nghi thức “rước người” độc đáo, mang đậm tính nhân văn và sự kính trọng đối với người cao tuổi
Lễ rước người – Nghi thức độc đáo tôn vinh bậc cao niên trong Lễ hội Tiên Công
Phần hội
- Nghi lễ động thổ và đấu vật cụ Thượng: Các cụ thượng sẽ thực hiện nghi thức đắp đê nhỏ và đấu vật nhẹ nhàng, tượng trưng cho ý chí bảo vệ làng xóm trước thiên tai, đồng thời thể hiện mong muốn con cháu khỏe mạnh, đoàn kết
- Trò chơi dân gian: Có rất nhiều hoạt động vui xuân như kéo co, chọi gà, hát đúm, cờ người và đánh đu, tạo nên không khí sôi nổi, vui tươi
- Văn nghệ truyền thống: Hát chèo, ca trù, hát đối đáp… góp phần làm phong phú đời sống văn hóa cộng đồng.
Địa phương tổ chức
Lễ hội diễn ra tại miếu Tiên Công (phường Phong Cốc) và 17 từ đường các dòng họ Tiên Công. Các di tích này đều được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia.
Miếu Tiên Công, nằm tại trung tâm đảo Hà Nam (Quảng Yên, Quảng Ninh), là nơi thờ 17 vị Tiên Công – những người rời kinh thành Thăng Long theo chiếu khuyến nông của vua Lê Thái Tông năm 1434 để khai khẩn đất hoang, quai đê lấn biển, lập nên vùng Bồng Lưu, tiền thân của xã Phong Lưu xưa và cụm 8 xã Hà Nam ngày nay.
Miếu Tiên Công là nơi linh thiêng thờ 17 vị Tiên Công
Theo truyền thuyết và gia phả các dòng họ, từ một vùng rừng ngập mặn ven cửa sông Bạch Đằng, các cụ Tiên Công đã chọn nơi có nước ngọt, đắp đê, dựng làng, phát triển từ vài mẫu ruộng thành vùng đồng bằng trù phú rộng hơn 9.000 ha. Bến thuyền đầu tiên đón những cánh buồm từ Thăng Long cũng được hình thành từ đây.
Trải qua hơn 5 thế kỷ, với công lao mở đất, gây dựng làng xã, phát triển kinh tế và để lại nhiều giá trị văn hóa – tín ngưỡng, miếu Tiên Công và hệ thống nhà thờ dòng họ Tiên Công đã được xếp hạng Di tích Quốc gia từ năm 1990.
Giá trị văn hoá và tín ngưỡng
Với những giá trị độc đáo, đặc biệt là nghi lễ rước người sống, Lễ hội Tiên Công (thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh) đã được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Lễ hội đã được bảo tồn và phát huy giá trị hơn 300 năm và trở thành sản phẩm du lịch độc đáo của TX Quảng Yên.
Lễ hội hội tụ đầy đủ các yếu tố tâm linh – sinh hoạt cộng đồng – giáo dục truyền thống. Sự tôn vinh các vị Tiên Công phản ánh sâu sắc đạo lý “uống nước nhớ nguồn”; nghi thức “rước người”, nghi lễ động thổ, đấu vật thể hiện khát vọng sức khỏe, đoàn kết, chống chọi thiên nhiên của cộng đồng. Khung cảnh lễ hội, âm nhạc và trò chơi dân gian góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa đặc trưng của cư dân ven biển Bắc Bộ.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hoá
- Lễ hội thu hút từ 30.000 đến 40.000 lượt du khách, là “sản phẩm du lịch đặc sắc” của thị xã Quảng Yên
- Năm 2024, chính quyền hỗ trợ 50 triệu đồng cho đoàn rước tập thể và 25 triệu đồng cho đoàn cá nhân, nhằm khuyến khích bảo tồn nghi lễ
- Lễ hội được lồng ghép vào các sự kiện văn hóa – du lịch quốc gia (Năm Du lịch 2024, chào mừng thành lập Đảng, v.v.) giúp nâng tầm tầm ảnh hưởng
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
- Sự mai một nghi lễ: Nhiều nghi thức truyền thống ngày xưa như hoạt động chạp họ, cúng tiễn tiên tổ, động thổ… đang dần bị lãng quên.
- Thế hệ trẻ: Thiếu kiến thức và cảm nhận sâu sắc về bản sắc văn hóa, dễ khiến lễ hội trở nên hình thức.
- Duy trì bền vững: Cần đẩy mạnh giáo dục truyền thống trong nhà trường, tăng cường truyền thông, đào tạo đội ngũ dẫn lễ. Chính quyền cũng cần tiếp tục hỗ trợ về tài chính, tổ chức và quảng bá, để lễ hội vừa giữ được linh hồn truyền thống, vừa phát triển theo hướng có kiểm soát, không thương mại hóa quá mức.
Kết luận
Lễ hội Tiên Công là di sản văn hóa độc đáo mang đậm tính cộng đồng và tâm linh của cư dân cửa biển Quảng Ninh. Khi được tổ chức bài bản, lễ hội không chỉ giữ được bản sắc đặc trưng mà còn trở thành điểm đến hấp dẫn, góp phần quảng bá hình ảnh văn hóa – con người Hà Nam, thúc đẩy du lịch cộng đồng. Việc gìn giữ và phát triển lễ hội chính là tiếp nối giá trị truyền thống, làm mới niềm tự hào và kết nối quá khứ – hiện tại – tương lai của một vùng đất giàu bản sắc.
