Hồn thiêng đất Mỏ – nơi dòng chảy lịch sử và tín ngưỡng hòa quyện
Mỗi độ xuân về, khi mưa phùn rây nhẹ khắp miền Đông Bắc, cũng là lúc người dân tứ xứ lại nô nức hành hương về đền Cửa Ông (Cẩm Phả, Quảng Ninh) – nơi diễn ra một trong những lễ hội linh thiêng và rộn ràng bậc nhất vùng đất Mỏ. Không đơn thuần là một nghi lễ truyền thống, Lễ hội Cửa Ông là sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại, là tiếng vọng thiêng liêng từ ngàn xưa của những người con đất Việt biết tri ân và giữ gìn cội nguồn.
Nguồn gốc và ý nghĩa
Lễ hội Cửa Ông gắn liền với Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng – một vị tướng kiệt xuất của triều Trần, người đã trấn giữ và bảo vệ vùng Đông Bắc trong những năm tháng đất nước ngập tràn khói lửa.
Từ lâu, ông không chỉ là nhân vật lịch sử mà còn trở thành biểu tượng của tinh thần bất khuất, của lòng trung nghĩa và ý chí kiên cường. Người dân Quảng Ninh lập đền thờ ông và hàng năm long trọng tổ chức lễ hội, như một cách thể hiện lòng biết ơn sâu sắc, niềm tự hào về quá khứ hào hùng, đồng thời cầu mong cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa. Trước khi thờ Trần Quốc Tảng, đền Cửa Ông là miếu thờ Hoàng Cần, một người địa phương có công đánh cướp bảo vệ dân làng.
Nghi thức và hoạt động đặc sắc
Phần lễ
Phần lễ bắt đầu với lễ dâng hương tại đền thượng. Sau đó đoàn rước sẽ đưa Đức Ông vi hành. Đoàn rước tượng bao gồm những người đại biểu, hương tử, Phật tử để rước tượng Đức Ông xuất phát từ sân chính tại đền Hạ sau đó ra miếu thờ đặt ở xã Trác Chân, tên tục thường gọi là Vườn Nhãn. Sở dĩ có tên này vì theo truyền thuyết, vườn nhãn chính là nơi Đức Ông đã trôi dạt vào. Rồi tượng Đức Ông tiếp tục được rước đi dọc đường Nghinh Thần, sau đó quay về sân đền – nơi đang tổ chức lễ hội, tượng trưng việc kết thúc cuộc du tuần của Đức Ông.
Lễ hội Cửa Ông là một Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
Phần lễ này 2 năm sẽ được thực hiện một lần, vào ngày 3 tháng 2 âm lịch. Còn trong suốt thời gian lễ hội gần 3 tháng, du khách có thể đến sân đền thắp nhang cho Đức Ông, vãn cảnh quanh khuôn viên đền và tham gia các trò chơi dân gian.
Phần hội
Phần Hội được tổ chức ở khu vực đền Thượng và đền Hạ trong khuôn viên đền Cửa Ông, với các trò chơi dân gian như: tổ tôm điếm, kéo co, nấu cơm, têm trầu, soạn lễ, chọi gà, bịt mắt đập niêu… Các trò chơi này được rất nhiều người dân địa phương và khách du lịch tham gia, gửi gắm ước nguyện có một năm mới với thật nhiều sức khỏe.
Sau khi các nghi lễ được hoàn thành sẽ là chương trình nghệ thuật được biểu diễn bởi những diễn viên, nghệ sĩ, trong đó có rất nhiều người con của quê hương đất mỏ đã thành danh. Cuối cùng sẽ là màn trình diễn pháo hoa với thời lượng kéo dài trong 15 phút, tạo nên không khí phấn khởi, tưng bừng cho tất cả người dân và du khách thập phương đã về đây dự lễ.
Địa phương tổ chức
Đền Cửa Ông tọa lạc tại phường Cửa Ông (thành phố Cẩm Phả). Khu di tích này có quy mô rộng lớn, cùng lối kiến trúc cổ xưa, đã được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch xếp hạng là khu di tích lịch sử quốc gia. Đền Cửa Ông tọa lạc trên đồi cao, mặt hướng vịnh Bái Tử Long thơ mộng, lưng tựa vào dãy núi xanh biếc, tạo nên một không gian vừa hùng vĩ, vừa trầm mặc, thiêng liêng.
Đền Cửa Ông – Chốn linh thiêng trấn giữ vùng Đông Bắc.
Khu di tích đền Cửa Ông được chia thành 3 khu vực tham quan chính là đền Hạ, đền Trung và đền Thượng, cùng độ cao được nâng lên dần. Đền Hạ xây ở phía dưới đền thờ Mẫu; khu đền Thượng bao gồm đền chính thờ Trần Quốc Tảng, lăng Trần Quốc Tảng, đền Quan Châu, đền Quan Chánh… Đây cũng là quần thể đền duy nhất ở nước ta thờ toàn bộ gia thất của Đại Vương Trần Hưng Đạo và các cận thần của ông. Hiện nay, trong khuôn viên đền Cửa Ông vẫn còn lưu giữ 34 pho tượng với nhiều kích cỡ được các nghệ nhân chạm trổ công phu, mô phỏng lại những tướng thời xưa ngồi trong ngai, khám, long đình, mang cả giá trị văn hóa và giá trị nghệ thuật.
Giá trị văn hoá và tín ngưỡng
Lễ hội Cửa Ông là một di sản sống, nơi tín ngưỡng thờ Thành hoàng, thờ tướng lĩnh triều Trần không chỉ được bảo lưu mà còn phát triển mạnh mẽ trong đời sống tinh thần người dân địa phương. Lễ hội Cửa Ông là một Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (2016) và khu di tích được công nhận Di tích quốc gia đặc biệt (2017). Qua đó, lễ hội trở thành biểu tượng cho đạo lý truyền thống, góp phần giáo dục lịch sử, lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc cho các thế hệ sau.
Đây cũng là dịp để cộng đồng kết nối, để thế hệ trẻ thêm hiểu và tự hào về lịch sử dân tộc. Những nghi lễ, tập tục cổ truyền vẫn được giữ gìn gần như nguyên vẹn, như một bảo tàng sống về văn hóa tâm linh Việt Nam.
Tiềm năng du lịch và bảo tồn văn hoá
Lễ hội không chỉ thu hút khách hành hương mà còn là “viên ngọc quý” trong bản đồ du lịch tâm linh của Quảng Ninh. Du khách đến đây không chỉ để cầu bình an mà còn để được sống trong bầu không khí lễ hội rộn ràng, thưởng ngoạn cảnh đẹp đền đài và tìm hiểu về lịch sử dân tộc.
Nếu được đầu tư đúng hướng, kết hợp cùng các tour du lịch mùa xuân, du lịch sinh thái, lễ hội Cửa Ông hoàn toàn có thể trở thành điểm đến văn hóa – du lịch trọng điểm của vùng Đông Bắc.
Khó khăn và cách duy trì bảo tồn di sản
Tuy nhiên, cũng như nhiều lễ hội truyền thống khác, Cửa Ông đang phải đối mặt với nguy cơ thương mại hóa, mất dần nét thuần khiết vốn có. Việc ý thức của một bộ phận du khách chưa cao, sự xâm lấn của các dịch vụ mê tín, rác thải lễ hội… đều đang làm ảnh hưởng đến giá trị di sản.
Để gìn giữ được vẻ đẹp nguyên bản, cần sự chung tay của chính quyền, người dân và cả du khách:
- Tổ chức lễ hội khoa học, an toàn, đúng nghi thức.
- Nâng cao ý thức cộng đồng trong việc giữ gìn cảnh quan và ứng xử văn minh.
- Đưa lễ hội vào trường học, truyền thông đại chúng như một cách giáo dục văn hóa truyền thống bền vững.
Kết luận
Lễ hội Cửa Ông không chỉ là một ngày hội, mà là mạch ngầm văn hóa chảy trong từng người dân đất Mỏ. Đó là nơi gặp gỡ giữa tâm linh và lịch sử, giữa truyền thống và hiện đại. Khi tiếng trống hội vang lên giữa trời đất mênh mông, khi bước chân hành hương nối dài bất tận, ta hiểu rằng: hồn Việt vẫn còn mãi trong những lễ hội như thế – đầy thiêng liêng, tự hào và gắn kết.
